شهر نیاسر، که به عقیده‌ی مورخان، روستایی باستانی بوده در ۳۵ کیلومتری شمال غربی شهرستان کاشان در استان اصفهان و در منطقه‌ای کوهستانی در ارتفاعات کرکس قرار دارد. نیاسر به واسطه‌ی وجود چشمه‌ای دائمی و پرآب به نام چشمه‌ی اسکندریه از مناطق خوش آب‌وهوای ایران به شمار می‌رود. این شهر با توجه به قدمت تاریخی قابل ملاحظه‌اش ابنیه‌ی تاریخی قابل توجهی را در خود جای داده است که چهارطاقی نیاسر از آن جمله است. این چهارطاقی بخشی از یک آتشکده مربوط به دوره‌ی ساسانی است که به دستور اردشیر بابکان (موسس سلسله‌ی ساسانی) روی یکی از صخره‌های غربی مشرف به شهر ساخته شده است. طول اضلاع پلان مربع آن، ۱۴ متر است و در ساخت آن از سنگ‌های موجود در مکان ساخت و گچ استفاده شده است. سنگ‌های به کار رفته در بنا، در قسمت پایینی بنا به شکل طبیعی و در قسمت فوقانی و قوس‌ها مربع‌شکل هستند.

• ارزش علمی چهارطاقی نیاسر

با توجه به برگزاری آیین‌های مذهبی ادیان باستانی ایران در زمان‌هایی خاص از فصول مختلف سال، در طراحی ساختمان‌های مذهبی مرتبط، از اطلاعات نجومی استفاده می‌شده است که این شیوه‌ی طراحی علمی، بناهای نجومی و تقویمی بسیاری را در این سرزمین به یادگار گذاشته استبر اساس پژوهش‌های اخترباستان‌شناسی، چهارطاقی نیاسر مانند برخی چهارطاقی‌های موجود دیگر، یکی از این بناهای نجومی و تقویمی است که در کنار اینکه اتاق اصلی آتشکده (محل استقرار آتش) بوده، به‌عنوان تقویم آفتابی نیز کاربرد داشته است.

در تقویم آفتابی، زمان با استفاده از سایه‌های ایجاد شده توسط پرتوهای خورشید به هنگام طلوع و غروب آفتاب محاسبه می‌شود. با توجه به کیفیت حرکت خورشید در ایام مختلف سال، طراحی بنا از حیث اندازه‌ی طول پایه‌ها نسبت این اندازه با فاصله‌ی میانی پایه‌ها و در نتیجه زاویه‌ی منتج شده از این نسبت، به نحوی بوده است که پرتوهای خورشید هنگام طلوع و غروب در راستاهای سنجیده شده‌ای از بنا می‌تابد و در نقاطی خاص، سایه ایجاد می‌کند که هر کدام از این نقاط خاص بیانگر زمانی مهم و شاخص بوده است. در واقع، تقویم آفتابی عهده‌دار ثبت آیینی زمان بوده است. چهارطاقی نیاسر که در سال ۱۳۱۷ به شماره‌ی ۳۱۶ در میان آثار ملی به ثبت رسیده و یک بار در سال ۱۳۳۴ به همت اداره‌ی کل باستان‌شناسی مرمت شده، سالم‌ترین چهارطاقی موجود در ایران است که برای علاقه‌مندان به ایران باستان ارزش بازدید و برای مسئولان مربوطه، ارزش توجه بیشتر دارد

گردآوری:نادیا درخشان فرد

در دوران باستان و به شوند (علت) برگزاری برخی از آیین ها و جشن های مذهبی دقت خاصی در ساخت بناهای مختلف می شده تا هم نمونه ای از قدرت علمی سازندگان آن باشد و هم بنابر مقتضیات زمانه پاسخگوی کاربران آن باشد به طوریکه بتوانند بر اساس اطلاعاتی که از این گونه بناهای خاص تقویمی و نجومی به دست می آورند مراسم خود را برگزار کنند و برنامه ریزی های آیینی را انجام دهند.

در دوران هخامنشیان هازمان(جامعه) نجومی ایران شاهد رشد شگرف و گسترده ای در دانش اختر شناسی و سالماری بود به گونه ای که اکثر تقویم ها ‚کتیبه های علمی در زمینه نجوم و حتی برخی بناهای نجومی باقیمانده از این دوران است و حتی در سازوکار و ساخت بناهای کاخ ها نیز مسائل مربوط به سالماری و اخترشناسی را دخیل می کردند و با اطمینان می توان گفت هخامنشیان و بعدها اشکانیان (پارتها) سهم عمده ای در پیشبرد این دانش در عصر باستان داشته و حتی تاثیرات آن بر کشورها و تمدنهای دیگر همچون یونان میانرودان و غیره انکار نشدنی است. البته در اواخر دوره هخامنشیان و با حمله اسکندر و به آتش کشیدن بسیاری از اسناد و تخریب بناهای خاص و یا انتقال اسناد با ارزش به یونان که بعدها به نام دانشمندان یونانی به عرصه جهان معرفی شد و سهم دانشمندان ایرانی در دانشی که به تلاش خود آنها شکل گرفته بوده نادیده گرفته شد وتمامی افتخارات آن نصیب دانشمندان یونانی وغیره شد و حتی بسیاری از اطلاعات سود مند وجود داشت که در آتش جنگ سوخته و توانمندی های ایرانیان را به دست فراموشی سپرد.

یکی از این بناها که هنوز پس از گذشت سالها سر از دل تاریخ بیرون آورده و دل هر ایرانی و غیر ایرانی را به شوق می آورد تخت جمشید یا همان پرسپولیس است که طبق نظر اکثر اختر باستان شناسان و دانشمندان این سازه بزرگ بر اساس پایه های علم ریاضیات و نجوم بنا شده است.

در کاخ سه دروازه در مرکز تخت جمشید و مشرف به کوهی که آرامگاه بعضی شاهان هخامنشی در آن قرار دارد گاه نگاری نجومی قرار دارد که طبق نظر آقای رضا مرادی غیاث آبادی اخترباستان شناسی که در مورد این گاه نگار پژوهش کرده اند از این گاه نگار برای تعیین انقلاب تابستانی استفاده می کردند. ایشان طبق پژوهشهایی که انجام داده اند به این نتیجه رسیده اند که محور تخت جمشید و تمامی بناهای آن در امتداد شمال غربی به جنوب غربی واقع شده اند به طوریکه از چهار جهت اصلی به اندازه ۲۰ درجه غربی انحراف دارد . به این ترتیب هنگامی که خورشید در هنگام انقلاب تابستانی طلوع می کند چند درجه نسبت به محور تخت جمشید انحراف شمالی دارد و کوه مشرف به تخت جمشید مانع دیدار پرتوهای آن می شود . اما پس از چند دقیقه که خورشید کوه را پشت سر می گذارد و از بالای آن طلوع می کند در امتداد محور تخت جمشید واقع می شود. در واقع تخت جمشید در راستای انقلاب تابستانی و از سوی دیگر عمود بر آن ساخته شده است.

همه کنگره های تخت جمشید سازه ای وجود دارد که با آفتاب سنج های تقویم آفتابی نقش رستم (کعبه زرتشت) شباهت فراوانی داردند و شواهدی مبنی بر کارکرد تقویمی در آنها دیده می شود . نمای این آفتاب سنج ها و کنگره ها در برگیرنده آن علیرغم تعداد بسیارفراوان تنها در دو جهت ساخته شده اند یا در امتداد پرتوهای خورشید بامدادی انقلاب تابستانی هستند و یا در تقاطع با آن . به این ترتیب طبق نظر آقای رضا مرادی غیاث آبادی به هنگام انقلاب تابستانی یا آغاز تابستان (تیرگان) تمامی اضلاع آفتاب سنجها یی که نمای آنها در امتداد پرتوهای خورشید است در معرض نور خورشید قرار می گیرند و هیچ یک از اضلاع هفتگانه آن در سایه قرار نمی گیرند . اما از سوی دیگر تمامی اضلاع آفتاب سنجها یی که نمای آنها در تقاطع با پرتوهای خورشید قرار دارند در سایه کامل قرار می گیرند و نور خورشید به هیچ یک از اضلاع هفت گانه آنها نمی تابد این وضعیت در آفتاب سنجها فرارسیدن فصل تابستان را نوید می دهند . به نظر آقای غیاث آبادی اضلاع این آفتاب سنجها توانایی این را هم دارند که هنگام های دیگر از سال همچون نوروز و مهرگان (میتراکانا) (اعتدال بهااری و پاییزی) و همچنین انقلاب زمستانی یا شب یلدا(شب چله) را نشان دهند

گردآور:نادیا درخشان فرد

• • حلقتان

  این ابزار از دو حلقه ی دایره ای تشکیل می شود که یکی در سطح درونی دیگری می چرخد. بر روی دو انتهای یک قطر دایره ی کوچک، دو هدفه قرار دارد و در مرکز آن نیز دو دستی وجود دارد که از آن برای به چرخش درآوردن دایره استفاده می شود.برای تعیین میل دائره بروج و نیز عرض جغرافیایی محل ( با اندازه گیری ارتفاع ستارگان پیراقطبی هنگام گذر بالا و پایینشان) به کار می رود.

  • اُسطُرلاب

  اُسطُرلاب از ابزارهای قدیم نجوم و طالعبینی است. اسطرلاب وسیله ای در نجوم رصدی بوده و اکنون بیشتر برای کاربردهای آموزشی بکار میرود.
  اسطرلاب رایج و معمولی دستگاه و صفحه مدور فلزی است که از جنس برنز یا برنج و یا از آهن وفولاد و یا تخته به طرز بسیار دقیق و ظریف و مستحکمی ساخته شده و برای مطالعات ومحاسبات کارهای نجومی از قبیل پیدا کردن ارتفاع و زاویه آفتاب ، محل ستارگان و سیارات و منطقه البروج و به دست آوردن طول و عرض جغرافیایی محل در تمام مدت شبانه روز و فصول مختلف سال بکار برذه می شود. همچنین برای بدست آوردن ارتفاع کوهها و پهنای رودخانه ها و سایر عوارض طبیعی زمین و تعیین ساعات طلوع و غروب یکایک ستارگان ثابت و سیاراتی که نام آنها بر شبکه اسطرلاب نقش بسته نیز مورد استفاده قرار می گیرد .همچنین این دستگاه برای محاسبه ساعات طلوع و غروب آفتاب هر محل(علی الخصوص در دوره اسلام که تعیین ساعات نماز هم برآن اضافه شد) ساخته شده است. با توجه به این حقیقت که در هنگام استفاده از دستگاه مذکور هیچ احتیاجی جهت به کاربردن و دانستن فرمولهای ریاضی نیست.(مانند خط کش محاسبه ای که به وسیله مهندسین به کار برده میشود.)
  در کل از این ابزار برای سنجش ارتفاع، سمت، بعد و میل خورشید و ستارگان، تعیین وقت در ساعات روز و شب، قبله و زمان طلوع و غروب آفتاب استفاده می شده و ابزاری در مبحث تاریخ ابزارهای زمان بوده است که برای کاربردهای دیگر نیز بهکار میرفته.

• • نوکتورنال

  حتما از خود پرسیده اید که در قدیم و زمانی که ساعت های مدرن امروزی نبوده چگونه زمان را در شب اندازه گیری می کردند؟
  وسیله ای که در تصویر می بینید در حدود ۳۰۰ سال پیش مورد استفاده قرار می گرفته،این وسیله به شما اجازه می دهد که زمان را در تاریکی شب بدست آورید.همانطور که زمین به دور خورشید می چرخد، به نظر می رسد که ستارگان در سرتاسر آسمان حرکت می کنند.دنبال کردن موقعیت آنها این امکان را به شما می دهد که از آسمان به عنوان یک ساعت غول پیکر استفاده کنید.وسیله ای که نام آن Nocturnal این است برای این منظور طراحی شده است.
  گردآوری:نادیا درخشان فرد

ساعت آفتابی وسیله ای است که زمان را با استفاده از مکان خورشید در آسمان می سنجد. معمول ترین نوع ساعت آفتابی از میله ای ساخته شده است که روی صفحه ای قرار دارد و ساعت های شبانه روز روی صفحه نشانه گذاری شده اند. وقتی مکان خورشید در آسمان عوض می شود، مکان سایهٔ میله هم روی صفحه جابه جا می شود و ساعت را نشان می دهد.براساس نوشته های هرودوت قدمت این ساعت ها به ۵۰۰۰ سال قبل برمی گردد و او ساخت این ابزار را به سومری ها و کلدانی ها نسبت می دهد، اقوامی که در منطقهٔ بین النهرین می زیستند.
بر مبنای مدارک موجود نخستین کسی که به محاسبات نظری ساعت های آفتابی توجه کرد و باعث رواج آن ها شد، آنکسیماندر اهل ملطیه در قرن ۶ پیش از میلاد بود. در این دوران بود که ساعت*های آفتابی در نقاط مختلف امپراتوری یونان گسترش یافت.
خارج از تمدن یونان، در حدود ۳۴۰ سال پیش از میلاد ستاره شناسی کلدانی به نام بروسوس نخستین ساعت آفتابی کروی را طراحی کرد. در این ساعت آفتابی جذاب شاخص درون نیمکره ای واقع بود که علاوه بر نشان دادن زمان بر حسب یک تقسیم بندی ۱۲ ساعتهٔ طول روز، بلندای سایه نیز فصل ها را مشخص می کرد.
نخستین ساعت های آفتابی که شاید حتی پیش از این اقوام نیز بوده است، تنها گذر خورشید را از نصف النهار ناظر را مشخص می کرد که همان ظهر شرعی است. سومری ها این ساعت را گسترش دادند و اولین نمونه ساعت های آفتابی عمودی را ساختند. در این ساعت ها که ساده ترین نوع ساعت های آفتابی است، یک شاخص عمودی سایه ای بر صفحه ای می اندازد که تقسیم بندی آن نشان گر ساعت های روز است.
انواع ساعت آفتابی چیست؟
بطور کلی وحال حاضر ما ۶نوع ساعت افتابی داریم:
۱- ساعتهای استوایی(Equatorial)
صفحه دو طرف درجه بندی شده این ساعتها در امتداد صفحه استوای زمین وشاخص نیز به موازات محور چرخش زمین است.زاویه بین خطوط ساعتی در این ساعتها ۱۵ درجه می باشد.ساعتهای استوایی آرمیلاری (Armillary)گونه ای از این ساعتها می باشد
۲- ساعتهای افقی(Horizontal)
صفحه درجه بندی شده این ساعتها افقی بوده وشاخص نیز در امتداد محور چرخش زمین است.این ساعت زمان خورشیدی را نشان می دهد.برای ساخت این ساعتها ورسم خطوط ساعتی احتیاج به دانستن مقداری روابط هندسی ومثلثاتی دارید.
۳- ساعتهای قطبی(Polar)
صفحه درجه بندی شده وشاخص این ساعتها در امتداد محور قطبی است.خطوط ساعتی این ساعتها به موازات همدیگر بوده ولی فاصله آنها متفاوت می باشد.
۴- ساعتهای عمودی(Vertical)
نمونه های قدیمی این ساعتها معمولا” روی دیوارهای اماکن عمومی مانند مساجد یا کلیساها بچشم می خورند.طراحی این ساعتها در صورتیکه دیوار در جهت های اصلی مانند جنوب یا شمال باشد راحت تر است.
۵- ساعتهای افقی آنالمایی
این ساعتها بجای خطوط ساعتی دارای نقاط ساعتی هستند.باید مکان نقاط با محاسبه پیدا شوند.ساعتهای آنالمایی دایروی گونه ای از این ساعتها می باشد.
۶- ساعتهای ارتفاعی(Altitude)
این ساعتها با استفاده از ارتفاع خورشید از افق کار می کنند.این ساعتها به اشکال تخت -استوانه ای -حلقوی و…… ساخته می شوند.

گرد آوری:نادیا درخشان فرد