در دوران باستان و به شوند (علت) برگزاری برخی از آیین ها و جشن های مذهبی دقت خاصی در ساخت بناهای مختلف می شده تا هم نمونه ای از قدرت علمی سازندگان آن باشد و هم بنابر مقتضیات زمانه پاسخگوی کاربران آن باشد به طوریکه بتوانند بر اساس اطلاعاتی که از این گونه بناهای خاص تقویمی و نجومی به دست می آورند مراسم خود را برگزار کنند و برنامه ریزی های آیینی را انجام دهند.
در دوران هخامنشیان هازمان(جامعه) نجومی ایران شاهد رشد شگرف و گسترده ای در دانش اختر شناسی و سالماری بود به گونه ای که اکثر تقویم ها ‚کتیبه های علمی در زمینه نجوم و حتی برخی بناهای نجومی باقیمانده از این دوران است و حتی در سازوکار و ساخت بناهای کاخ ها نیز مسائل مربوط به سالماری و اخترشناسی را دخیل می کردند و با اطمینان می توان گفت هخامنشیان و بعدها اشکانیان (پارتها) سهم عمده ای در پیشبرد این دانش در عصر باستان داشته و حتی تاثیرات آن بر کشورها و تمدنهای دیگر همچون یونان میانرودان و غیره انکار نشدنی است. البته در اواخر دوره هخامنشیان و با حمله اسکندر و به آتش کشیدن بسیاری از اسناد و تخریب بناهای خاص و یا انتقال اسناد با ارزش به یونان که بعدها به نام دانشمندان یونانی به عرصه جهان معرفی شد و سهم دانشمندان ایرانی در دانشی که به تلاش خود آنها شکل گرفته بوده نادیده گرفته شد وتمامی افتخارات آن نصیب دانشمندان یونانی وغیره شد و حتی بسیاری از اطلاعات سود مند وجود داشت که در آتش جنگ سوخته و توانمندی های ایرانیان را به دست فراموشی سپرد.
یکی از این بناها که هنوز پس از گذشت سالها سر از دل تاریخ بیرون آورده و دل هر ایرانی و غیر ایرانی را به شوق می آورد تخت جمشید یا همان پرسپولیس است که طبق نظر اکثر اختر باستان شناسان و دانشمندان این سازه بزرگ بر اساس پایه های علم ریاضیات و نجوم بنا شده است.
در کاخ سه دروازه در مرکز تخت جمشید و مشرف به کوهی که آرامگاه بعضی شاهان هخامنشی در آن قرار دارد گاه نگاری نجومی قرار دارد که طبق نظر آقای رضا مرادی غیاث آبادی اخترباستان شناسی که در مورد این گاه نگار پژوهش کرده اند از این گاه نگار برای تعیین انقلاب تابستانی استفاده می کردند. ایشان طبق پژوهشهایی که انجام داده اند به این نتیجه رسیده اند که محور تخت جمشید و تمامی بناهای آن در امتداد شمال غربی به جنوب غربی واقع شده اند به طوریکه از چهار جهت اصلی به اندازه ۲۰ درجه غربی انحراف دارد . به این ترتیب هنگامی که خورشید در هنگام انقلاب تابستانی طلوع می کند چند درجه نسبت به محور تخت جمشید انحراف شمالی دارد و کوه مشرف به تخت جمشید مانع دیدار پرتوهای آن می شود . اما پس از چند دقیقه که خورشید کوه را پشت سر می گذارد و از بالای آن طلوع می کند در امتداد محور تخت جمشید واقع می شود. در واقع تخت جمشید در راستای انقلاب تابستانی و از سوی دیگر عمود بر آن ساخته شده است.
همه کنگره های تخت جمشید سازه ای وجود دارد که با آفتاب سنج های تقویم آفتابی نقش رستم (کعبه زرتشت) شباهت فراوانی داردند و شواهدی مبنی بر کارکرد تقویمی در آنها دیده می شود . نمای این آفتاب سنج ها و کنگره ها در برگیرنده آن علیرغم تعداد بسیارفراوان تنها در دو جهت ساخته شده اند یا در امتداد پرتوهای خورشید بامدادی انقلاب تابستانی هستند و یا در تقاطع با آن . به این ترتیب طبق نظر آقای رضا مرادی غیاث آبادی به هنگام انقلاب تابستانی یا آغاز تابستان (تیرگان) تمامی اضلاع آفتاب سنجها یی که نمای آنها در امتداد پرتوهای خورشید است در معرض نور خورشید قرار می گیرند و هیچ یک از اضلاع هفتگانه آن در سایه قرار نمی گیرند . اما از سوی دیگر تمامی اضلاع آفتاب سنجها یی که نمای آنها در تقاطع با پرتوهای خورشید قرار دارند در سایه کامل قرار می گیرند و نور خورشید به هیچ یک از اضلاع هفت گانه آنها نمی تابد این وضعیت در آفتاب سنجها فرارسیدن فصل تابستان را نوید می دهند . به نظر آقای غیاث آبادی اضلاع این آفتاب سنجها توانایی این را هم دارند که هنگام های دیگر از سال همچون نوروز و مهرگان (میتراکانا) (اعتدال بهااری و پاییزی) و همچنین انقلاب زمستانی یا شب یلدا(شب چله) را نشان دهند
گردآور:نادیا درخشان فرد